Wszystko co chcesz wiedzieć o sztuce wideo, ale boisz się zapytać
Marta Lisiak
Przedstawiamy przewodnik będący wsparciem przy rozważaniach na temat sztuki wideo, czyli wyjątkowej formy ekspresji artystek, która towarzyszy nadchodzącej aukcji "Feminizm. Sztuka Kobiet".
Czym właściwie jest sztuka wideo?
Termin sztuka wideo pochodzi oczywiście od taśmy wideo, na którą artyści nagrywali utwory w momencie rozwoju dyscypliny w latach 60. i 70. XX wieku w Stanach Zjednoczonych. Jej narodziny były bezpośrednio związane z popularyzacją technologii telewizyjnej i produkcją pierwszej przenośnej kamery SONY Portapak (czarno-białej), pozwalającej na spontaniczną i niedrogą rejestrację obrazu. Pojawienie się wideo artu było też pokłosiem idei sztuki konceptualnej oraz przemian jakie zaszły w materialnym statusie dzieła sztuki.
Obecnie pojęcie sztuka wideo kryje w sobie formę wypowiedzi artystycznej, która wykorzystuje ruchomy obraz do przekazywania treści i jest w dowolnej technice rejestrowana. Utwór wideo może być spontanicznym zapisem performansu, dokumentacją działań artystycznych, utworem found footage, pracą z gatunku expanded cinema, a może też być filmem narracyjnym.
Czym różni się sztuka wideo od filmu?
Wideo art obejmuje szeroki zakres praktyk artystycznych, może więc przybierać formy zbliżone do tradycyjnego filmu lub filmu eksperymentalnego. Początkowo artyści sięgali po kamerę wideo, ponieważ dawała możliwość szybkiej rejestracji, projekcji i przetwarzania obrazu, w przeciwieństwie do profesjonalnej taśmy filmowej. Jedną ze strategii artystów tworzących wideo jest też dekonstrukcja tradycyjnie pojmowanego filmu i metod filmowych (zob. Katarzyna Kozyra, W sztuce marzenia stają się rzeczywistością). Dodatkowo wideo art jako forma kina rozszerzonego (ang. expanded cinema) rozbudowuje jednokierunkową relację pomiędzy widzem a ekranem.
Jak rozpoczęła się historia kolekcjonowania sztuki wideo?
Początkowo wideo art uchodził za eksperyment i znajdował się poza zasięgiem zainteresowania rynku sztuki. Pierwszymi kolekcjonerami były pionierskie kolekcje muzealne takie jak MoMA w Nowym Jorku czy Whitney Museum. Obecnie prace wideo znajdują się w każdej kluczowej kolekcji instytucjonalnej w Polsce m.in. Zachęta Narodowa Galeria Sztuki, Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, Centrum Sztuki Współczesnej oraz Muzeum Sztuki Współczesnej MOCAK.
Wideo art jest częścią wielu znanych prywatnych kolekcji m.in.: Grażyny Kulczyk, Krzysztofa i Joanny Madelskich, Dariusza Bieńkowskiego, Signum Fundation i Michała Borowika. Warto wiedzieć, że prace wideo znajdują się w największych kolekcjach inwestycyjnych w Polsce: Banku ING czy Banku PKO BP.
Jacy są najważniejsi przedstawiciele tej dyscypliny?
Jednym z pionierów sztuki wideo był Nam June Paik, który stworzył pierwsze instalacje wideo. Należy też wspomnieć o Bruce'ie Naumanie, który jako pierwszy wykorzystał kamerę do dokumentowania swoich performansów. W Polsce narodziny sztuki wideo zawdzięczamy Warsztatowi Formy Filmowej z Łodzi. W jego gronie znaleźli się tacy artyści jak Józef Robakowski, Zbigniew Rybczyński, Paweł Kwiek czy Ryszard Waśko. W podobnym czasie swoje działania dokamerowe zaczęły rejestrować artystki takie jak Natalia LL, Ewa Partum, Anna Kutera i Jolanta Marcolla.
W jakiej formie otrzymam zakupioną pracę wideo?
Obecnie artyści mogą zapisywać swoje utwory na dowolnych nośnikach. Za najbardziej uniwersalną i najbezpieczniejszą formę uchodzi plik cyfrowy zapisany na pendrivie. W zależności od czasu powstania pracy możesz otrzymać ją na płycie CD, DVD, taśmie cyfrowej, VHS, Blu-rayu, twardym dysku, a nawet w chmurze. Nie ma tu reguły, to znaczy że strategie przekazania dzieła różnią się między artystami: może to być plik cyfrowy z certyfikatem, płyta CD z sygnaturą, albo pendrive przekazany w dedykowanym pudełku z grawerunkiem.
Prace wideo zakupione na aukcji "Feminizm. Sztuka kobiet" przekazane będą na nośnikach pendrive.
Na co należy zwrócić uwagę przed wyborem konkretnej pracy?
Przed zakupem upewnij się jaki jest nakład danej edycji i w jakim jest formacie (np. MP4, MOV, AVI). Warto wiedzieć, że w przeciwieństwie do grafiki warsztatowej, najcenniejszy egzemplarz pracy wideo to ostatni w danej edycji. Najlepiej, jeżeli wybranej pracy towarzyszy certyfikat autentyczności. Jeżeli dzieło jest zapisane na taśmie wideo lub CD, możesz upewnić się czy istnieje potrzeba przyszłego zabezpieczenia jej przed upływającym czasem i zmieniającymi się technologiami.
Jakie mam prawa do pracy wideo jako jej właściciel?
Gdy nabywasz pracę wideo na fizycznym nośniku, pamiętaj, że samo posiadanie go nie daje ci praw autorskich – to znaczy, że nabywasz prawo jedynie do użytku osobistego pracy. Wyjątek może stanowić towarzysząca umowa przenosząca prawa autorskie lub licencja udzielona przez autora.
Dlaczego warto włączyć wideo art do swojej kolekcji?
W Polsce sztuka wideo pojawiła się we wczesnych latach 70. i szybko stała się powszechnym medium używanym przez artystów. Przy tworzeniu spójnej kolekcji sztuki powojennej trudno będzie pominąć nowe media, które stanowią fundamentalną część ówczesnych praktyk artystycznych. Szczególnym przykładem jest tu kolekcja sprofilowana na sztukę feministyczną, ponieważ od początku wideo – jako praktyczne i "dziewicze" medium – szybko stało się popularnym środkiem ekspresji wśród kobiet artystek i zbudowało im pozycję równą mężczyznom.
W jaki sposób eksponowane są prace wideo?
Na wystawach prace wideo są prezentowane w formach uzależnionych od koncepcji artysty, czyli m.in. jako jednokanałowe projekcje (prezentowane w pętli), jako wielkoformatowe formy wieloekranowe (zob. Bill Viola), jako instalację closed-circuit (czyli o obwodzie zamkniętym), jako część environmentu, wideorzeźbę, wideoinstalacje, lub instalację interaktywną. Co ciekawe, galerie oraz instytucje muzealne, aby oddać autentyczny charakt prac wideo nagranych na kasetach VHS wykorzystują do ich wyświetlania dedykowane telewizory typu skrzynkowego Hantarex.
Jaki jest rekord aukcyjny w Polsce za pracę wideo?
W 2019 roku w DESA Unicum rekord został pobity przez wideoinstalację Pasja Doroty Nieznalskiej, która została sprzedana za kwotę niemal 420 000 złotych.